شهر خلاق

پیشگفتار‍

از منظر علم جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، لازمه تحقق خلاقیت در كالبد مكانی، فضایی و اجتماعی شهرها، تعریف مسأله‌های متعدد، كاوش و یافتن قابلیت‌های جغرافیایی شهرها، مطالعه و بررسی مشكلات و موانع، به كارگیری تجربیات جهانی به روز و جدید، تلاش برای بومی‌سازی تجربیات و دانش موجود است.

امروزه مفهوم شهر خلاق عموماً توسط برنامه‌ریزان شهری، طراحان شهری، مدیران شهری، تجار و هر كسی كه به توسعه شهرها علاقمند هستند با هدف بازتعریفی از شهر به عنوان یك مركز خلاق بسط پیدا كرده است. از آنجایی كه تحقق عملی شهر خلاق به میزان زیادی بر شاخص‌های مهم جغرافیایی یعنی ساكنین، مكان‌ها و فضاهای شهری وابسته است، متخصصان جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری نیز در چارچوب پاردایم‌های موجود در جغرافیای فرهنگی، برنامه‌ریزی شهری و جغرافیای شهری به بررسی جایگاه علم جغرافیا و اهمیت آن در هدایت شهرها به سمت خلاقیت شهری می‌كوشند. امروزه وجود گوناگونی‌های جغرافیایی (مكانی، فضایی، فرهنگی، اقتصادی و…) در بین شهرهای دنیا انگیزهای است كه شهرها برای پیوستن به شبكه جهانی شهرهای خلاق به رقابت با سایر شهرها بپردازند. شهرهای ایرانی با برخورداری از پیشینة تاریخی درخشان در شهرنشینی، تجربه نمودن تحولات تاریخی وسیع در برهةهای مختلف، از ایران باستان تا زمان معاصر، از منظر چارچوبهای فرهنگ شهری، سیاست شهری، اقتصاد شهری، شاخص‌های دینی و مذهبی و… از متنوعترین شهرها در دنیا به حساب می‌آید. بنابراین شناسایی این قابلیت‌ها، سرمایه‌گذاری، تقویت و بهینه‌سازی و در نهایت نمود عینی آنها در شاخص‌های مكانی و فضایی شهرهای ایرانی می‌تواند زمینه‌ساز حركت شهرها به سمت شهر خلاق در دنیای در حال تغییر و تحول باشد.

طبق آمار سازمان ملل متحد بیش از نیمی از جمعیت دنیا در شهرها زندگی می‌کنند و امروزه شهرهای بزرگ به محلی برای رویارویی فرهنگ و تمدن بدل گشته‌اند. و تمایل هر چه بیشتر مردم به استفاده از شرایط زندگی در شهرها سبب شده که سیل عظیمی از جمعیت به شهرها مهاجرت کرده و در این مراکز اصلی‌ فعالیت‌های اقتصادی و تجمع ثروت، مشغول به زندگی شوند (Kirby, 2019). رشد شتابان شهرنشینی در قرن حاضر همراه با انقلاب انفورماتیک و سیر افزایش جمعیت، نشان از تغییر، دگرگونی و استحاله ساختار شهری دارد که بی‌شک در گسترش کالبد شهر نیز خود را نشان می‌دهد Bandarin, 2020)). از آنجایی که جامعه جهانی در سده قرن بیستم و یکم در حال تغییر پارادایم « از دولت ملت به شهر^[1]» است، جایگاه شهرها به عنوان عملگرهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ارتقا یافته است (مختاری ملک‌آبادی و همکاران،1394). درواقع، شهرهای جهان در چارچوب اقتصاد جهانی به‌عنوان گره شبکه‌ها به شدت با یکدیگر در رقابت هستند. این شهرها نیازمند آن بوده تا محصولات تخصصی و خدمات خلاق را در قالب مزیتهای نسبی خود به بازارهای جهانی ارائه دهند تا بتوانند جایگاهی در زنجیره اقتصاد جهانی به دست آورند. همچنین به دنبال آن هستند تا سرمایه‌های خارجی و استعدادها را برای توسعه اقتصادی پایدار خود جذب نمایند(آفتاب و همکاران،1396).

در سال‌های اخیر مفهوم شهر خلاق به یکی از مباحث پرطرفدار نزد صاحب‌نظران، محققان و تصمیم سازان بدل شده است، به طوری که  شهرهای بزرگ و کلان‌شهرهایی تمرکز دارند که بتوانند آستانه‌ی تقاضای کافی و متنوعی از مردم و‌ فعالیت‌ها را به وجود آورند(ابراهیم‌زاده و نیری،1397).

تئوری شهر خلاق با زمینه‌سازی برای بروز و ظهور خلاقیت شهروندان و تکیه بر صنایع فرهنگی و صنایع خلاق در پی ایجاد اقتصادی خلاق است، در واقع تئوری شهر خلاق با تغییر و بهبود روابط موجود بین ساختار فرهنگی و اقتصادی و تأکید بر تمایزات شهرها درصدد توسعه اقتصاد محلی است. تئوری شهر خلاق با برجسته‌سازی پتانسیل‌های فرهنگی هر شهر گونه‌ای از برنامه‌ریزی را معرفی می‌کند که بر محور فرهنگ استوار است. در مسیر عینیت بخشی بر این تئوری علاوه بر ایجاد محرک‌های توسعه‌ی اقتصادی، بازسازی هویت شهری، ایجاد نواحی فرهنگی، ایجاد و ارتقای صنایع فرهنگی میسر می‌شود(Nasution, 2018). در عصر ما استعدادها، خواست‌ها، انگیزه‌ها، رویاها و خلاقیت شهروندان، به تدریج جای مزیت‌های سنتی شهرها مانند موقعیت مکانی، منابع طبیعی و نزدیکی به بازارها می‌گیرد. خلاقیت کسانی که در یک شهر زندگی می‌کنند یا امور آن را در دست دارند، متضمن موفقیت‌آمیز شهر در دنیای آینده است. با بزرگ‌تر و پیچیده‌تر شدن شهرها و پدیدار شدن چالش‌های مدیریت شهری، شهرها به تدریج به آزمایشگاه‌های تولید انواع راه‌حل فناورانه، مفهومی و اجتماعی برای مسائل ناشی از رشد تبدیل می‌شوند(رفیعیان و شعبانی،1394). شهر خلاق مکانی برای رشد و نمو خلاقیت است. شهر خلاق منزلی برای خلاقیت‌های هنری نوآوری‌های علمی و فناورانه و صدای رسای فرهنگ‌های روبه‌رشد است. شهری که همه‌ی پتانسیل‌های خلاق خود را جامه‌ی عمل می‌پوشاند و پرچم‌دار‌ فعالیت‌های فرهنگی و توسعه‌ای است. شهر خلاق یک شهر نیرومند از لحاظ یادگیری فرهنگی و بین‌فرهنگی است. در این شهر هر شهروند به استفاده از ظرفیت‌های علمی، فنی، هنری و فرهنگی خود اطمینان خاطر دارد(Hsieha&Yuab,2020). در کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ به دلیل وجود موقعیت استراتژیک، زیرساخت‌های علمی و پژوهشی، برخورداری این شهرها از تکنولوژی بالا ایجاد خلاقیت شهری با چالش‌های کمتری نسبت به شهرهایی که دارای جمعیت پایین‌تر هستنند، مواجه است (Cudny et al,2020).

تئوری شهر خلاق در كنار تئوری‌هایی مثل شهر پایدار، شهر كارآفرین، شهر هوشمند و شهر متعارف كه از عوامل مدنظر برنامه‌ریزان شهری برای توسعه شهرها در فضای شهری معاصر هستند، بیشترین محبوبیت را دارند. هدف مشترك این عوامل نیل به شهر موفق كه دارای شاخص‌های از قبیل: مهیا نمودن شرایط مناسب برای ساكنان شهر با اتكا به فرصت‌های شغلی مناسب، ارتقاء فرهنگ و پاسخگو بودن برای چالش‌های موجود از بازار رقابت جهانی در زمینه حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار (Darchen and Tremblay,2010).

در حركت به اقتصاد فراصنعتی موقعی كه كارخانجات و صنایع سنگین مراكز شهری را ترك می‌كردند، شهر خلاق به تغییر جهت از اهمیت جغرافیا و منابع طبیعی به یك شهر اقتصادی، برای تمركز بر مردم و مكان‌هایی كه هر دو تولیدكننده و مصرف كننده از خلاقیت در هنر، فرهنگ، فناوری یا سایر بخش‌های خلاق تأكید داشت (Simeti, 2006: 9.)

اهمیت خلاقیت شهر به اندازه‌ای است كه این مؤلفه به عاملی برای رقابت در بین شهرها در مقیاس جهانی گردیده است. به همین دلیل سالیانه تعداد شهرهای جدیدی كه یونسكو به عنوان شهر خلاق در زمینه‌های مختلف فرهنگی ثبت می‌كند به صورت چشمگیری در حال ترقی و افزایش است. لذا حركت به سمت خلاقیت در حكم حركت به سمت منحصر به فرد بودن، توسعه‌یافتگی و رونق اقتصادی شهرها محسوب می‌شود.

یكی از بسترها و نمودهای اصلی خلاقیت در شهرها، بافت مكانی و فضایی شهرهاست. رابطة بین خلاقیت و مكان‌های شهری رابطه‌ای ناگسستنی و دو سویه است. بدین صورت كه وجود مكان‌ها و فضاهای خلاقیت‌زا در توسعه خلاق‌محور شهرها نقش بیبدیل را ایفا می‌كنند. در طرف مقابل وجود طبقة خلاق در شهرها باعث ظهور مكانها و فضاهای نوزا و خلاق می‌گردد. از آنجایی كه بیشتر شاخص‌های فرهنگی، تاریخی و اجتماعی قابلیت تجلی در بافت مكانی و فضایی شهر را دارد، می‌توان گفت بافت مكانی و فضایی شهرها رابطه و تأثیر متقابلی با بافت فرهنگی، تاریخی و اجتماعی شهرها داشته و آینه تمام نمای یكدیگرند.

برای بیان شکل‌های مختلفی که شهر خلاق پیدا کرده و پدیده‌ای پیچیده می‌باشد، ارائه یک دلیل واحد کافی نیست و همچنین حرکت به سمت شهر خلاق جهت توسعه هر چه بیشتر امری ضروری می‌باشد زیرا شهرها بسترساز تعاملات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و … هستند. مرور ادبیات تحقیق نشان می‌دهد که توافق عمومی در میان محققان، سیاست‌ها، رتبه‌بندی مکان‌ها، تدوین استراتژی‌های مدیریت و برنامه‌ریزی شهری کمک کند و درک اولویت‌بندی مسائل اجتماع برای برنامه‌ریزان و مدیران شهری به منظور ارتقای سطح زندگی شهروندان را تسهیل سازد. یافته‌های این عوامل می‌تواند برای بازشناسی و طراحی سیاست‌های برنامه‌ریزی آینده استفاده شود همچنین مطالعه بر روی شهر می‌تواند به شناسایی نواحی مسأله‌دار، علل نارضایتی مردم، اولویت‌های شهروندان در زندگی، تأثیر فاکتورهای اجتماعی – جمعیتی بر سطح زندگی و پایش و ارزیابی سیاست‌ها و استراتژی‌ها کمک کند از طرف دیگر، هدف مطالعات شهر خلاق و کاربرد آن، این است که مردم قادر به داشتن زندگی مطلوب باشند و راه‌های رسیدن به این رسیدن به این زندگی را به ما نشان می‌دهد (میرزایی و همکاران، 1398: 119).

بررسی تهران از دیدگاه تئوری طبقه خلاق باعث روشن شدن وضعیت و جایگاه این کلان‌شهر در مقایسه با شهرهای دیگر مشابه دنیا شده و به روشن شدن وضعیت شهر تهران از دید اقتصاد جدید بر پایه دانش، آگاهی و نوآوری کمک می‌کند. با توجه به ظرفیت‌های موجود و مزیت‌های رقابتی؛ از طریق تقویت شاخص‌های شهر خلاق و همچنین شناسایی، ایجاد و پرورش ایده‌های خلاق؛ مدیران و برنامه‌ریزان شهری خواهند توانست شرایط و زمینة تبدیل شهر خلاق را فراهم نمایند كه همه این موارد انگیزه تدوین کتاب حاضر را فراهم نموده است.

[1] – Form the nation state to the city