نقش خانواده در سازگاری تحصیلی

پیش گفتار

مهم‌ترین فرد در نظام آموزش‌و‌پرورش دانش‌آموز است. دانش‌آموزان از سرمایه‌های انسانی هستند که موجب شکوفایی و بالندگی جامعه‌ نظام آموزشی‌ می‌شوند. دانش‌آموز یکی‌ از قطب‌های فرایند آموزش‌و‌پرورش است. آموزش‌وپرورش زمانی موثر و مفید خواهد بود و به‌درستی انجام خواهد پذیرفت که دانش‌آموز از آمادگی کافی در ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و اخلاقی برخوردار باشد. مسئله موفقیت و‌ یا عدم موفقیت در ‌امر تحصیل ‌از مهم‌ترین دغدغه‌های هر نظام ‌آموزشی است پیشرفت‌ تحصیلی در هر جامعه ‌نشان‌دهنده‌ موفقیت نظام ‌آموزشی‌ در زمینه ‌‌هدف‌یابی ‌و توجه‌‌ به‌ رفع ‌نیازهای ‌فردی است؛ بنابراین، نظام‌آموزشی را زمانی می‌توان کار‌آمد‌ و موفق دانست که پیشرفت‌تحصیلی دانش‌آموزان در دوره‌های مختلف دارای بیشترین و بالاترین‌ رقم باشد. یکی از موضوعات جالب توجه در پژوهش‌های اجتماعی، موفقیت‌تحصیلی است، زیرا علاوه بر آن که می‌تواند‌ به‌عنوان معیاری‌ جهت سازگاری فراگیر با محیط ‌آموزشی و موفقیت آینده‌اش در نظر گرفته شود، بیانگر موفقیت ‌نظام ‌آموزشی در زمینه ‌هدف‌یابی و توجه به ‌رفع نیازهای‌ فردی می‌باشد.

سازگاری مهم‌ترین  نشانه سلامت ‌روان‌شناختی است و با حوزه‌های عاطفی، اجتماعی و آموزشی مرتبط است. یکی‌ از‌ مهم‌ترین‌ عرصه‌ها در‌سازگاری، مفهوم سازگاری‌ تحصیلی می‌باشد. سازگاری تحصیلی ناظر به توانمندی ‌فراگیران در انطباق با شرایط و الزامات تحصیل و نقش‌هایی است که مدرسه به عنوان یک  نهاد ‌اجتماعی فرا‌ روی آن‌ها قرار می‌دهد. فقدان سازگاری می‌تواند به ترک ‌و ‌یا افت‌ تحصیل ختم شود؛ بنابراین، برای نیل به موفقیت  ‌تحصیلی و عملکرد‌ مناسب و پیشگیری از افت ‌و ‌ترک ‌تحصیلی، بررسی و تمرکز بر سازگاری‌ تحصیلی حائز اهمیت است. به نظر می‌رسد که پیشرفت تحصیلی متغیری چند‌بعدی است و تحت تاثیر عوامل زیادی قرار دارد. سازگاری‌ تحصیلی، به مقدار انطباق فرد با شرایط، محیط، انتظارات، درخواست‌ها و ساختارهای ‌اجتماعی حاکم بر محیط آموزشگاه اشاره دارد. سازگاری ‌تحصیلی به مجموعه واکنش‌هایی گفته می‌شود که به وسیله آن فرد آماده می‌شود تا پاسخی‌ موزون و هماهنگ با شرایط ‌مدرسه و فعالیت‌هایی که آن ‌محیط از وی می‌خواهد، ارائه نماید. ‌سازگاری ‌تحصیلی ‌شامل ‌رضایت ‌‌از مدرسه، پیشرفت‌ تحصیلی، مورد علاقه ‌بودن، ارتباط ‌با سایر دانش‌آموزان، نظر مسئولین مدرسه نسبت به عملکرد دانش‌آموز می‌شود. همچنان تحقیقات در رابطه با عواملی که می‌تواند در سازگاری تحصیلی نقش پیدا کند، رو به رشد است.

با توجه به شیوع ویروس کرونا و ناشناخته بودن آن، مدارس از تاریخ 01/12/1398 تعطیل و آموزش در خانه و از راه دور انجام پذیرفت خانواده‌ها که عادت به حضور مداوم دانش‌آموزان در خانه نداشتند و گاهی حتی از وضعیت تحصیلی او هیچ اطلاعی نداشته، حال می‌بایست در شرایط قرنطینه مستقیما بر روند تحصیلی دانش‌آموز خود نظارت کنند. آگاهی از جنبه‌های روانی دانش‎‌آموزان می‌تواند همانند یک ابزار کمک آموزشی قدرتمند عمل کند. برای نمونه فهمیدن این نکته که دانش‌آموز در شرایطی خاص چگونه رفتار می‌کند، می‌تواند منجر به افزایش تاثیرگذاری ابزارهای آموزشی و همچنین روش‌های آموزشی معلم و سیستم آموزشی و پرورشی و در نهایت سازگاری دانش‌آموزان گردد. سازگاری تحصیلی به مقدار انطباق فرد با شرایط، محیط، انتظارات، درخواست‌ها و ساختارهای اجتماعی حاکم بر محیط اشاره دارد یکی از عوامل محیطی تاثیر گذار بر سازگاری تحصیلی، خانواده می‌باشد. خانواده به واسطه دامنه تعاملات و کنش‌های گسترده خود به شدت عملکردهای روان-شناختی فرد را از خود متاثر می‌سازد. سازگاری تحصیلی مناسب برای دانش‌آموزان بسیار مهم است، چرا که دانش‌آموزان با سازگاری تحصیلی مناسب، تجارب آموزشی مثبتی خواهند داشت. و سازگاری از یک سو نقش پیشگیرانه در حفظ نوجونان از شکست‌ها، ناکارآمدی‌ها، کژروی‌ها، خطرپذیری‌ها، و مشکلات روانی و اجتماعی دارد و از سوی دیگر بهبود شرایط زندگی و به دست آوردن فرصت‌‌ها، موفقیت‌ها و در کل ارتقا کیفیت زندگی می‌گردد. از آنجا که سازگاری، هم شامل فرایند انطباق فرد با شرایط موجود و هم شامل فرایند تغییر محیط انطباق با نیازهای فردی است، فرد را قادر می‌سازد تا از راه اصلاح محیط یا رفتار خویش به ایجاد تعادل بین خود و محیط بپردازد و این موجب کاهش تنش‌های وارده از سوی محیط بر فرد می‌شود. کاهش تنش باعث می‌شود دانش‌آموز با آرامش بیشتر به تکالیف درسی خود پرداخته و عملکرد  تحصیلی بهتری را داشته باشد. بنابراین، سازگاری بالاتر می‌تواند با عملکرد ‌تحصیلی بهتر در دانش‌آموزان همراه باشد دانش‌آموز سازگار همچنین با توجه به ویژگی‌هایی از جمله داشتن انتظار از خویشتن در محدوده امکانات و توانایی‌ها، شناسایی اهداف زندگی و رویکرد واقع‌بینانه نسبت به آن‌ها، اهداف تحصیلی مناسب و در حد توان خود را انتخاب می‌کند و نهایت تلاش خود را جهت رسیدن به این اهداف بکار می‌گیرد و در نتیجه موفقیت‌های ‌تحصیلی به دست می‌آورد.

سازگاری تحصیلی نقش مهمی در کیفیت ارتباط دانش‌آموزان با محیط مدرسه دارد. عدم سازگاری ‌تحصیلی برخی دانش‌آموزان موجب می‌شود که یادگیری آنان با مشکل مواجه گردد و همچنین در فرایند یادگیری دیگر دانش‌آموزان نیز خلل وارد شود. علاوه بر این سازگاری تحصیلی با زندگی اجتماعی، فردی، شغلی و خانوادگی و نظایر آن‌ها در ارتباط است. هر ساله هزینه‌های هنگفتی صرف هزینه‌های ناشی از افت ‌تحصیلی و شکست‌های‌ تحصیلی می‌گردد. افت تحصیلی هر ساله موجب هدر رفتن وقت، نیرو، انرژی و سرمایه‌های مادی و معنوی می‌شود لزوم رفع این مسئله در کشورهای در حال توسعه به دلیل محدودیت امکانات و سرمایه ضروری‌تر به نظر می‌رسد. شکست در امر تحصیل در سنین پایین‌تر به دلیل شخصیت در حال شکل فرد موجب تغییر نگرش کودک و دیگران به وی می‌شود ضرر و عواقب جدی‌تری نیز در پی دارد. سرپرست مرکز برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات آموزش‌وپرورش آخرین آمار ثبت‌نام دانش‌آموزان (بر اساس اطلاعات ثبت‌شده در سامانه سناد) تا 23/07/1399را ۱۵ میلیون و ۱۳۸هزار و 523 نفر اعلام کرد. و با توجه به آمار بالای دانش‎آموزان در موقعیت کنونی با توجه به شیوع ویروس کرونا  فاصله‌گذاری فیزیکی، قرنطینه و تعطیلی مدارس و با توجه به همه‌گیری این ویروس و مقاومت آن به درمان و غلبه بر انسان، امکان زمان‌‎‌‌بر بودن درمان و یا حتی همه‌گیری‌های جدید وجود دارد. به این دلیل لازم است بدانیم خانواده‌ها چه نقش‌های مهمی می‌توانند ایفا کنند تا  بتوانیم در آینده از این پژوهش‌ها کتابچه‌های راهنما و یا بسته‌هایی تهیه کرد که به خانواده‌ها آموزش داد که در صورت بروز ناسازگاری تحصیلی در شرایط قرنطینه چه نقش مهمی می‌توانند داشته باشند. همچنین کتاب حاضر می‌تواند مورد استفاده محققان حوزه روان‌شناسی‌تربیتی، مشاوران مدارس، و یا سازمان ‌آموزش‌وپرورش قرار گیرد.