وضعیت آب و حکمرانی آن در ایران با تأکید برآب‌های مرزی (کتاب الکترونیک)

فصل اول:

حکمرانی خوب آب ضرورتی اجتناب ناپذیر و مفاهیم برخی از اصطلاحات

ضرورت حکمرانی خوب آب

با شروع دوره آنتروپوسن، دوره‌ای که دخالت‌های انسان باعث گردیده است تا توانایی کره زمین بر نظم بخشی به خود دچار اختلال گردد، با تهاجم مهندسی انسان بر طبیعت، پیکره‌های آبی دریاها و رودخانه‌ها نیز دچار مشکل گردیده است.

امروزه مسائل و مشکلات پیش روی بشر زیاد است، اما مشکل آب به عنوان حیاتی ترین نیاز در رده اول قرار می‌گیرد. گرچه 71 درصد کره زمین را آب فرا گرفته است، اما آب شیرین بسیار اندک است. طبق گزارش بانک جهانی به علت رشد جمعیت و عدم مدیریت صحیح آب، جهان تا سال 2030 با 40 درصد کاهش منابع آب مواجه خواهد شد.به گفته پروفسور کردوانی در دنیا سه منطقه عمده وجود دارد که نا مساعد بودن آب و هوا، فعالیت‌های انسانی را محدود می‌کند:

1 – منطقه قطبی که سرما و زمستان‌های تاریک و طولانی مانع استقرار انسان بر پایه تولیدات محلی می‌گردد؛

2 – منطقه جنگل‌های بارانی حاره‌ای که گرما و رطوبت زیاد فعالیت انسان را کاهش می‌دهد؛

3 – منطقه خشک و نیمه خشک بویژه عرض‌های جغرافیایی پایین که تابش خورشید و کمبود آب و غیره محدودیت‌های زیادی را برای فعالیت انسان ایجاد می‌کند و سرزمینی که به اصطلاح خاکش روان و آب آن راکد است همواره دارای مسائل و مشکلاتی است.

کشور ایران 75 درصد آن در منطقه خشک قرار گرفته است و میزان متوسط دراز مدت بارندگی آن کمتر از یک سوم متوسط دراز مدت جهان است. از نظر کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، بحران آب در حقیقت یک بحران حکمرانی محسوب می‌شود و چالش‌های زیادی را در سطوح مختلف متوجه حکومت‌ها خواهد کرد.

حکمرانی با مدیریت تفاوت دارد. مدیریت آب، منبع آب را برای رفع نیازهای جامعه و محیط زیست کنترل می‌کند. حکمرانی آب در واقع مدیریت آب را طوری کنترل می‌کند که این مدیریت بطور صحیح پیش رود.بطور کلی می‌توان مدیریت را به فعالیت‌های اجرایی و حکمرانی را به بستر ساختاری موجود برای اجرای آن فعالیت‌ها نسبت داد. لذا مدیریت به فعالیت‌های مختلفی مانند پایش، توسعه و عملیات‌های روزمره با هدف نگهداشتن وضعیت منابع آب در شرایطی مطلوب اشاره دارد، اما حکمرانی به ساختار و بستری اشاره دارد که فعالیت‌های مدیریتی درآن تنظیم می‌شود. ( میر نظامی، باقری، 1396: 34 ) مدیریت و حکمرانی، لازم و ملزوم یکدیگر هستند.ابزارهای مدیریتی در یک حکمرانی خوب مؤثر واقع می‌گردد.برای حکمرانی خوب رعایت قوانین، مشروعیت و مشارکت ضروری است.

توجه به حکمرانی آب و اصول آن شامل اثر بخشی، کارآیی و اعتماد و تعهد پذیری، سطح قابلیت یک جامعه را برای پیاده سازی تدابیر اثر بخش آبی نشان می‌دهد که بوسیله سیاست ها، قوانین، مقررات، نهادها و ضمانت اجرایی قوانین تحقق یافته است.

بنابراین مدیریت آب و تأمین آن برای استفاده باید بصورت یک هدف مشترک بین مردم و دولت و با ساز و کار جهانی به پیش برود تا یک حکمرانی خوب آب تنظیم شود. طبق ارزیابی جهانی آب، در بسیاری از کشورهای جهان حکمرانی آب وجود ندارد یا بسیارضعیف است. در سومین گردهمایی آب دنیا که در23 مارس 2003 در کیوتو ژاپن برگزار شد، گزارش جهانی آب، بی تحرکی سیاسی را عامل نشان ندادن بحران آب دانست.

حکمرانی آب خود یک هدف نیست، بلکه وسیله‌ای برای رسیدن به یک یا مجموعه‌ای از اهداف می‌باشدو ارزیابی آن می‌تواند به ریشه یابی، شکست یا موفقیت یک هدف بخصوص مدیریتی که در قالب یک یا مجموعه‌ای از سیاست‌ها شکل گرفته است،کمک نماید. نباید فراموش کرد که ارزیابی حکمرانی بیانگر تمام علل شکست یا موفقیت یک سیاست نیست، بلکه به بخش تنظیم گری فعالیت‌ها می‌پردازدکه امروزه در دنیا به عنوان بزرگترین چالش آب شناخنه شده است.(oecd,2001:245)

به این نکته باید توجه نمود که ممکن است در یک بحران محیط زیستی بخصوص منابع آبی، نقش حکمرانی یا نقش مدیریتی پر رنگ تر از دیگری باشد، ولی مهمتر این است که بپذیریم که دخالت ناهماهنگ این دو باعث بحران شده است.در دو حالت در محیط زیست بحران بوجود نمی‌آید. یک مورد این است که هم حکمرانی و هم مدیریت بصورت متوازن و منطقی با هم در استفاده، حفظ و یا در مواردی در احیاء مشارکت داشته باشند. مورد دوم اینکه محیط بصورت بکر و دست نخورده و بدون هیچگونه دخالتی از طرف حکمرانی یا مدیریت به حالت طبیعی به حیات خود ادامه دهد و هر موقع محیط دچار مشکل شد، دخالت‌های انسانی در این زمینه تقش اساسی را دارد. در حال حاضر جمعیت انسانی در تمام اکوسیستم‌ها حضور دارند و بندرت می‌توان منطقه‌ای را یافت که تحت تأثیر دخالت‌های انسانی قرار نداشته باشد. بدین ترتیب انسان به عنوان مهمترین عامل تغییر و تبدیل اکوسیستم‌ها و ساختار و فرآیندهای بیوفیزیکی شناخته می‌شود. ( قربانی، 1395: 6 )

در جهان و کشور ایران اکثر کارشناسان آب و محیط زیست اذعان دارند که با توجه به تحلیل وضعیت کنونی نسبت به گذشته، بطور قطعی بحران وجود دارد و باید آن را جدی گرفت. سه عامل مهم که ابعاد جهانی واقعی به حاکمیت آب می‌دهد عبارتند از: تغییر اقلیم، آزادسازی تجارت و خصوصی سازی در بخش آب. سه عامل اصلی که هماهنگی در سطح جهان می‌تواند به حاکمیت موثر آب کمک کند عبارتند از: ارتقاء بهره وری استفاده از آب، اطمینان در مورد استفاده از آب پایدار، تشویق به استفاده عادلانه از منابع محدود آب مشترک.( HOEKSTRA,2006:27)

در کشور ایران میزان بارش‌ها در سال آبی جاری در مقایسه با 49 سال اخیر 48.9 درصد و نسبت به سال گذشته 51 درصد کاهش را نشان می‌دهد. نسبت بارش ایران به متوسط بارش کل جهان یک سوم است.میزان سرانه آب در سال 1355 مقدار 5500 متر مکعب و این مقدار در سال 1385 به 1700 متر مکعب رسیده است. بسیاری از دریاچه‌ها و باتلاقها یا خشک شده‌اند و یا در معرض هشدار، خطر و یا بحران هستند. از 36 دریاچه در 25 عنوان که به عنوان دریاچه‌های بین المللی تا سال 1399 در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده‌اند، هیچکدام در وضعیت طبیعی نیستند. سطح آب‌های زیرزمینی بسیار پایین رفته است. در سال 1398 از تعداد 609 دشت کشور، برداشت آب از 409 دشت به علت پایین بودن ذخیره استاتیک ممنوع شده است. طبق گفته مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال 1396، از کل ذخیره استاتیک منابع آب‌های زیرزمینی کشور که 500 میلیارد متر مکعب تخمین زده شده است، حدود یک چهارم از بین رفته است. این در حالی است که 60 درصد مصارف آب کشورمان از از منابع آب‌های زیرزمینی است.تغییر الگوی کشت، متناسب با کمبود آب یکی از راهکارهای سازگاری با بحران آب است، ولی این سازگاری در بسیاری از مناطق کشور رعایت نشده و همچنان به کشت محصولات آب بر می‌پردازند، در صورتیکه میتوانند علاوه بر تغییر الگوی کشت، بسیاری از محصولات را از طریق آب مجازی وارد نمایند. پیترگلیک از مؤسسه پاسفیک می‌گوید، زمانی که برداشت از منابع آب بیش از نرخ طبیعی تغذیه آن منبع باشد، تنها گزینه‌های بلند مدت،کاهش تقاضا به سطوح پایدار، انتقال تقاضا به مناطقی که آب کافی دارند و یا رفتن به سمت منابع آب بسیار پرهزینه و گران مانند شیرین کردن آب دریا و یا واردات کالاهایی که در مناطقی با آب کافی تولید شده‌اند به معنای انتقال آب مجازی از طریق این کالاها می‌باشد. طبق گفته مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده نگری سازمان برنامه و بودجه در سال 1396، بیش از 95 درصد محصولات صادراتی ایران در ردیف محصولات آب بر بوده‌اند. بعضی از رودخانه‌های مرزی بخصوص مثل رودخانه هیرمند که حیات سیستان به آن وابسته است در اکثر مواقع خشک است و حتی حق آبه قانونی سال 1351 به این منطقه نمی‌رسد و دریاچه هامون که هفتمین تالاب بین المللی است و در کنوانسیون رامسر ثبت گردیده،    هم اکنون حیات ندارد و کشاورزی سیستان نابود شده است. طرح 46000 هکتاری سیستان یکی از اقدامات خوب نظام در تغییر الگوی آبیاری است که آب آن از چاه نیمه‌ها تأمین می‌شود که این گودال‌های طبیعی نیز از آب هیرمند تغذیه می‌شود و نوسان آب هیرمند این منابع آبی را سخت     تحت الشعاع قرار داده است که در بخش رودخانه‌های مرزی به آن پرداخته خواهد شد.

در حکمرانی خوب، باید هم به اقدامات دولت توجه شود و هم به نقش مردم به عنوان مکمل و پشتیبان قوانین و مقررات حاکمیتی جهت اجرای مدیریت کارآمد توجه شود، اما در عمل چنین مهمی محقق نشده است. در مطالعات زیادی که توسط محققین در زمینه مدیریت منابع طبیعی انجام گرفته، توانایی جوامع و تشکل‌های محلی در زمینه پایداری استفاده مشترک از منابع طبیعی مثل آب و جلوگیری از تخریب آنها به اثبات رسیده است.اگر قوانین و مقررات بخش آب را بابت عدم اجرای مطلوب و تأثیر در پیشگیری از بحران‌های آبی،آسیب شناسی کنیم در می‌یابیم که نقش مردم و تشکل‌ها در احساس مسؤلیت نسبت به استفاده مناسب از آب کم رنگ دیده شده است.همچنین دستگاههای اجرایی نیز بخشی، عمل نموده‌اند و به یک باور مشترک نرسیده‌اند که آب زیربنای توسعه خیلی از بخش‌ها است، زیرا یک سازمان واحد جهت سیاست گذاری واحد و رویکرد نهادینه کردن فعالیت‌ها بصورت بین بخشی وسپس نظارت بر آن وجود ندارد تا وحدت رویه بر سازمان‌های زیربط و مردم حاکم باشد، علی رغم اینکه کشور ایران از نظر تدوین قوانین و مقررات حاکمیت آب کشوری قوی است. برای بهبود و حکمرانی آب باید 3 عامل: رعایت قانون، مشروعیت و مشارکت بطور هماهنگ حرکت نمایند. اگر این 3 عامل با هم انسجام داشته باشند بخش‌های مختلف حکمرانی آب مثل توسعه و مدیریت منابع آبی، سازماندهی و توسعه ظرفیت ها، برنامه ریزی راهبردی، تخصیص آب و تنظیم مقررات بصورت متوازن حرکت نموده و اگر گاهی هنگام مناقشات نیاز به باز ساخت داشته باشد، این کار به آسانی انجام می‌گیردو تصمیمات فقط در حرف باقی نمی‌ماند و اجرایی می‌گردد.بدینوسیله است که یک اتفاق نظر میان کل ذینفعان ایجاد می‌گردد و بستری برای پایداری حکمرانی آب ایجاد می‌گردد.

اسناد بالادستی در بخش آب

نمونه هایی از اسناد بالادستی در بخش آب به شرح زیر است:

الف:قوانین حاکمیتی و مدیریتی

1 – موادی از قانون مدنی در مورد نهر، قنات، چشمه و حریم سال 1307

2 – قانون راجع به قنوات سال 1309

3 – قانون تکمیل قانون قنوات سال 1313

4 – قانون حفظ و حراست آب‌های زیر زمینی کشور سال 1345

5 – قانون آب و نحوه ملی شدن آن سال 1347

6 – قانون توزیع عادلانه آب سال 1361

7 – قانون الحاق دولت جمهوري اسلامي ايران به پروتكل اصلاحي كنوانسيون مربوط به تالابهاي مهم بين‌المللي بويژه‌تالابهاي زيستگاه پرندگان آبزي (‌كنوانسيون رامسر) سال 1364

8 – قانون تثبیت آب بهای زراعی سال 1369

9 – آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب سال 1373

10 – قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون جلوگیری از آلودگی دریایی          سال 1375

11 – قانون تشویق سرمایه گذاری در طرحهای آب کشور سال 1381

12 – قانون تأمین منابع مالی برای جبران خسارت‌های ناشی از خشکسالی و سرمازدگی سال 1383

13 – قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی سال 1389

14 – قانون تعیین تکلیف چاههای آب فاقد پروانه بهره برداری سال 1389

15 – قانون حفاظت، احیاء و مدیریت تالاب‌های کشور سال 1396

ب: قوانین ساختاری

1 – تأسیس بنگاه مستقل آبیاری سال 1322

2 – اصلاح قانون بنگاه آبیاری سال 1334

3 – لایحه قانونی راجع به تأسیس وزارت آب و برق سال 1342

4 – واگذاری تدریجی بنگاه آبیاری به وزارت آب و برق سال 1342

5 – قانون تاسیس شرکت‌های سهامی زراعی سال 1346

6 – قانون تاسیس شرکت‌های بهره برداری از اراضی زیر سدها سال 1347

7 – قانون تاسیس وزارت نیرو سال 1353

8 – قانون تشکیل شرکتهای آب و فاضلاب سال 1369

9 – قانون اجازه تشکیل مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر سال 1374

10 – قانون تشکیل شرکتهای آب و فاضلاب روستایی سال 1374

11 – تأسیس سازمان مدیریت منابع آب ایران سال 1376

12 – تاسیس شورای عالی آب سال 1379

13 – تأسیس مؤسسه تحقیقات آب سال 1380

14 – تأسیس شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب کشور سال 1381

15 – تأسیس شرکت مادر تخصصی مهندسی آب و فاضلاب کشور سال 1381

16 – تبدیل ادارات کل امور آب استان‌ها به شرکت‌های آب منطقه‌ای استان و تبدیل شرکت‌های آب منطقه‌ای که بیش از یک استان را در بر می‌گیرد به شرکت آب منطقه‌ای استان ذیربط سال 1383

پ: قوانین رودخانه‌های مرزی

1 – قانون قرارداد تقسیم آب رودخانه هیرمند بین ایران و افغانستان سال 1318

2 – قانون معاهده راجع به رود هیرمند بین دولت ایران و دولت افغانستان سال 1352

3 – قانون تعیین مسیر خط مرز بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی در دریاچه پشت سد ارس       سال 1350

4 – قانون حفاظت دریا و رودخانه‌های مرزی از آلودگی با مواد نفتی سال 1354

5 – پیمان نامه 1975 الجزایر بین ایران و عراق در مورد مرز اروندرود بر پایه خط القعر سال 1354

6 – قانون موافقتنامه بین ایران و عراق راجع به استفاده از آب رودخانه‌های مرزی سال 1355

7 – قانون حفظ و تثبیت کناره و بستر رودخانه‌های مرزی سال 1362

8 – قانون موافقتنامه همکاری بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی در امر احداث سدهای خداآفرین و قیزقلعه سی بر روی رودخانه ارس سال 1368

9 – قانون موافقتنامه همکاری بین ایران و ترکمنستان در مورد احداث و بهره برداری از سد مخزنی دوستی سال 1379

10 – قانون کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط زیست دریایی خزر سال 1384

ت: سیاست‌های کلی

1 – سیاست‌های کلی نظام در بخش آب سال 1379

2 – سیاست‌های کلی نظام در ارتباط با مدیریت آب کشور مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام  سال 1379

3 – سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف سال 1389

4 – سیاست‌های کلی در بخش کشاورزی سال 1391

5 – سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی سال 1392

6 – سیاست‌های کلی نظام در مورد محیط زیست سال 1394

ث: راهبردها

1 – راهبردهای توسعه بلند مدت آب کشور سال 1382

2 – راهبردهای بخش آب و بخش فاضلاب در سند چشم انداز وزارت نیرو سال 1392

ج: برنامه‌های توسعه پنج ساله

1 – قوانین برنامه‌های توسعه که تا کنون 6 برنامه تدوین شده است و در هریک موادی به آب و محیط زیست اختصاص داده شده است.

با توجه به اینکه در فصول بعدی وضعیت آب جهان و ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت از بقیه مصداق‌ها در مورد وضعیت بحرانی آب خودداری می‌شود. به این نکته هم باید توجه نمود که دولت در بعضی از اقدامات زیر ساختی موفق بوده است. می‌توان از آنها برای سایر مکان‌ها و برنامه‌ها الگو گرفت. بنابر این سعی گردیده است بیشتر وضعیت بحرانی ذکر گردد تا حداقل زنگ خطری باشد برای     برنامه ریزی بهتر و فائق آمدن بر مشکلاتی که در آینده از کمبود و بحران آب بوجود می‌آید تا توسعه کشور در ابعادی که به منابع حیاتی آب وابسته است، دچار کندی و توقف نگردد.وظیفه نسل کنونی استفاده درست از این منابع حیاتی است، بگونه‌ای که برای اسفاده نسل‌های بعدی نیز ذخیره آن تضمین گردد. در فصول بعدی به منابع آبی جهان و ایران و همچنین دریاها و رودخانه‌های مرزی پرداخته خواهد شد. سعی گردیده است که در هریک از منابع قوانین و مقررات نیز آورده شود تا حد اقل گامی باشد بر اینکه هرجا اگر با وجود قوانین و مقررات، حفظ منابع طبیعی دچار بحران شده است، بطور قطع حکمرانی خوب نبوده است و نقش مردم به عنوان اجتماع کم رنگ دیده شده است یا مدیریت کار آمد وجود نداشته است.

مفاهیم نظری برخی ازاصطلاحات بکار رفته در کتاب مربوط به آب و قراردادهای مرزی

برای شفافیت بیشتر،مفایم نظری برخی از اصطلاحات بکار رفته در کتاب بصورت زیر آورده می‌شود.

الف: اصطلاحات مربوط به آب

1 – حکمرانی آب

حکمرانی آب عبارت است از: عملکرد نهادهای سیاسی، اجتماعی، حقوقی و اقتصادی برای مدیریت منابع و خدمات آب بنحوی که نیازهای انسان و محیط زیست بی کم و کاست بر طرف شود.( قربانی، 1397:ص) در تشریح مفهوم حکمرانی آب شاید شناخته شده ترین و پرکاربردترین تعریف، مربوط به (Global water partner ship)GWP باشد. طبق این تعریف، حکمرانی مجموعه‌ای از سیستم‌های سیاسی و اجتماعی، اقتصادی و اجرایی موجود است که توسعه و مدیریت منابع آب و ارائه خدمات آب در سطوح مختلف جامعه را تنظیم می‌کند.(Rogers and Hall,2003:88)

حکمرانی آب، به کلیت نظامهایی اطلاق میشود که درتصمیم گیری درباره توسعه و مدیریت منابع آب دخیل هستند درواقع، حکمرانی آب مفهومی کامل تر از حکومت است که بر روابط بین جامعه و دولت تأکید می‌کند.همچنین، این مفهوم به معنای سیاستگذاری و مدیریت منابع آبی است به نحویکه ازنظر اجتماعی پذیرفته شده باشد و هدف آن، توسعه پایدار، کاربرد صحیح منابع آبی و اجرای این سیاستها با همکاری مؤثر ذینفعان و کنشگران درگیردر این فرآیند است.( سالاری و همکارن، 1394: 305 – 287)

2 – دوران آنتروپوسن

اصطلاح آنتروپوسن که اشاره به جدیدترین دوره زمین شناسی دارد، نخستین بار توسط دانشمندان شوروی در اوایل دهه‌ ۱۹۶۰ بکار رفت. در سال ۱۹۸۰، توسط یوجین استورمر بوم‌شناس با برداشتی متفاوت به کار گرفته شد و بعد دانشمند شیمی‌دان به نام جوی پاول کروتزن، تأکید بیشتری بر روی آن داشت.او رفتارهای بشر را بر کره زمین آنچنان مؤثر دانست که آغاز عصر جدیدی را می‌توان بر آن نهاد. زمان این رفتار تخریبی انسان از انقلاب صنعتی شروع شده است.سال 1950 به عنوان سالی است که آثار دخالت انسان مثل رشد جمعیت، مصرف آب،گردشگری و مسافرت، استفاده از انرژی سوخت‌های فسیلی، انتشار گازهای گلخانه‌ای، پدیده گرم شدن آب‌و‌هوا، جنگل‌زدایی، از بین رفتن زیستگاه، ضایعات پلاستیک وکشاورزی صنعتی بیشتر مشهود است.

در حقیقت دوران آنتروپوسن نامی است که زمین شناسان با ثبت تغییرات کلیدی در کره زمین و با اعلام پایان دوران هولوسن، به عصر جدید داده‌اند. یعنی عصری که انسان با مهندسی تهاجمی و دستکاری‌های ناسازگار، حیات روی کره زمین را به خطر انداخته و می‌رود که خود نیز نابود شود.  ساخت و ساز و دستکاری در عرصه‌های طبیعی، جنگل زدایی، تغییر کاربری اراضی، تغییر سبک زندگی، مصرف زدگی، سوخت‌های فسیلی برای کارخانه‌ها و از همه بدتر برای اسلحه سازی و…. در تغییر آب و هوایی مهمترین نقش را دارند. ( ظفر نژاد، 124:1395)

3 – تنش آبی

واژه تنش آبی یا Water Stressبه توانایی یا فقدان در همخوانی با نیاز انسانی و اکولوژیکی برای آب شرب گفته می‌شود. در مقایسه با کم آبی (Water Scarcity)تنش آبی مفهومی وسیعتر است.

تنش آبی چندین جنبه فیزیکی مرتبط با منابع آبی شامل موجودیت آب، کیفیت آب و دسترسی به آب را در نظر می‌گیرد، که اغلب تابعی از کفایت زیرساخت و توان آب است. مصرف آب و برداشت آب هر دو اطلاعات مفیدی در خصوص مشکلات مربوط به تنش آب را ارائه می‌کنند.

4 – خشکسالی

خشکسالی، دوره‌ کم‌آبی است که طی آن یک منطقه با کمبود در ذخیره و منابع آبی مواجه است و نسبت به یک منطقه بخصوص و ویژگی‌های مختلف آن سنجیده می‌شود و به سادگی نمی‌توان مفاهیم و مسائل مربوط یا برآمده از آن را در طول زمان و مکان تعمیم بخشید. طول دوره خشکسالی می‌تواند از چند ماه تا چند سال باشد.در واقع از نظرگاه علمی عبارت دقیق‌تر و مناسب‌تر به جای خشکسالی، دوره کم‌آبی است. خشکسالی به انواع خشکسالی هیدرولوژیکی، زراعتی و اقتصادی و اجتماعی تقسیم می‌شود.

خشکسالی حالتی نرمال ومستمر از اقلیم است.گرچه بسیاری به اشتباه آن را واقعه‌ای تصادفی ونادر می‌پندارند. این پدیده تقریبا در تمامی مناطق اقلیمی رخ می‌دهد و مشخصات آن از یک منطقه به منطقه دیگر کاملا تفاوت می‌کند. خشکسالی یک اختلال موقتی است و با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی صرفا محدود به مناطقی با بارندگی اندک است و حالتی دائمی از اقلیم می‌باشد.

خشکسالی جزء‌ بلایای طبیعی نامحسوس است. گر چه تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارائه شده لیکن درکل، حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ممتد زمانی معمولا یک فصل یا بیشتر می‌باشد. این کمبود منجر به نقصان آب برای برخی فعالیت ها، گروهها و یا یک بخش زیست محیطی می‌شود. خشکسالی بایستی در رابطه با برخی شرایط متوسط درازمدت از موازنه مابین بارش و تبخیر و تعرق درنظر گرفته شود.معمولا در هر منطقه‌ای یک شرایط خاص بعنوان نرمال تعریف می‌شود.بعلاوه این پدیده با زمان ( فصل اصلی وقوع این پدیده، تأخیر در شروع فصل بارانی، وقوع بارش در ارتباط با مراحل اصلی رشد گیاه ) و نیز مؤثر بودن بارش‌ها (شدت بارش، تعداد رخدادهای بارندگی) مرتبط است.

سایر فاکتورهای اقلیمی نظیر دمای بالا، باد شدید و رطوبت نسبی پایین تر، غالبا در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده و می‌توانند به طرز قابل ملاحظه بر شدت آن بیفزایند.

خشکسالی را نباید صرفا بعنوان پدیده‌ای کاملا فیزیکی یا طبیعی درنظر گرفت. تأثیرات آن در جامعه ماحصل ایفاء نقشی مابین یک رخداد طبیعی (بارش کمتر از حد مورد انتظار به دلیل تغییرات اقلیمی) و نیاز مردم به منابع تأمین آب می‌باشد. انسانها معمولا از تأثیرات خشکسالی لطمه می‌بینند. خشکسالی‌های اخیر در هر دو گروه کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نتایج اقتصادی، تأثیرات زیست محیطی و دشواریهای شخصی به بار آورده که جملگی باعث شده‌اند که آسیب پذیری تمامی جوامع به این پدیده زیانبخش طبیعی مدنظر قرار گیرد. (دانشنامه رشد)

5 – شاخص خشکسالی (Standardized Precipitation Evapotranspiration Index) SPEI

شاخص بارش- تبخیر و تعرق استاندارد شده SPEI بر پایه بارش و تبخیر و تعرق پتانسیل، بیلان آب را برای محاسبه شاخص خشکسالی لحاظ می‌کند.تبخیروتعرق پتانسیل به منظور استفاده در شاخص SPEI در بیشتر منابع (بدلیل استفاده از تک پارامتر دما) با استفاده از روش تجربی تورنت وایت محاسبه می‌شود. شاخص‌های خشکسالی باید از لحاظ آماری قوی و راحت محاسبه شوند و روش محاسبه روشن و قابل فهم باشند. تمام این الزامات توسط SPEI برآورده می‌شود. روش SPEI، می‌تواند شدت خشکسالی را با توجه به شدت و مدت زمان آن اندازه گیری کند و شروع و پایان بخش‌های خشکسالی را شناسایی کند. شاخص SPEI امکان مقایسه شدت خشکسالی را از طریق زمان و مکان می‌دهد، زیرا می‌توان آن را در محدوده وسیعی از آب و هوا محاسبه کرد. https://pishbin.blogsky.com

شاخص استاندارد بارش – تبخیر و تعرق SPEI اولین بار بوسیله ویسنته سرانو به عنوان یک شاخص خشکسالی که بویژه برای مطالعات اثر گرمایش جهانی بر شدت خشکسالی متناسب بود مطرح شد. شاخصی است که اثر تبخیر و تعرق مرجع را بر شدت خشکسالی در نظر می‌گیرد.در این روش بالاترین تبخیر و تعرق ممکن (آنچه که نیازتبخیری جو نامیده می‌شود) با آب قابل دسترس یعنی بارش مقایسه می‌گردد.

6 – کم آبی

به مفهوم وجود شرایط غالبی است که زمانی بوجود می‌آید که مصرف آب تازه در یک جامعه معین از سطح ذخیره‌ای پایدار، فراتر می‌رود. کشورهایی که در شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک هستند بطور معمول کشورهای کم آبی هستند. ( سازمان برنامه و بودجه، 1396: 8 )

7 – اصلاح الگوی مصرف آب

منظور از اصلاح الگوي مصرف آب، نهادينه كردن روش صحيح استفاده از منابع آب قابل تخصيص به بخش‌های شرب، صنعت و كشاورزي براي ارتقاء بهره وري از واحد حجم آب مصرفي است.

8 – هیدرولوژی

به معنای وسیع کلمه، علم آب است. یعنی علمی که در مورد پیدایش، خصوصیات و نحوه توزیع آب در طبیعت بحث می‌کند.تعریف برگزیده انجمن علوم و فنون ایالات متحده از هیدرولوژی: علم مطالعه آب کره زمین است و در مورد پیدایش، چرخش و توزیع آب در طبیعت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب، واکنش‌های آب در محیط و ارتباط آن با موجودات زنده بحث می‌کند.بنابر این ملاحظه می‌شود که هیدرولوژی در بر گیرنده تمامی داستان آب است.

9- هیدرو هژمون در حوضه آبریز مشترک

در یک حوضه آبریز مشترک، کشور هیدروهژمون، کشوری است که کنترل کننده نحوه بهره برداری از منابع آب مشترک باشد. این کشور یا ذیمدخل، تعیین میکند که سایر ذیمدخلان یعنی غیرهیدروهژمون‌ها چه میزان، چه زمانی، چرا و چگونه از منابع آب مشترک میتوانند بهره برداری کنند. شکل هیدروهژمونی حاکم بر حوضه میتواند توسط فعالیتهای کشور هیدروهژمون و یا اقدامات ضد هژمونی سایرکشورهای غیرهیدروهژمون مشخص شود. ( قریشی و همکاران، 1398: 254 )

10 – سال هیدرولوژیکی

سال آبی یا سال هیدرولوژیکی یک دوره ۱۲ ماهه است که شروع آن منطبق با شروع وقوع بارش‌ها در هر منطقه است. در ایران، سال آبی از اول مهرماه شروع و تا آخر شهریور سال بعد ادامه می‌یابد که دلیل آن به شروع بارندگی‌های کشور از اوایل پاییز بازمی‌گردد.

11 – ژئوهیدرولوژی (geohydrology)

به معنی هیدرولوژی آبهای زیرزمینی یا علم مطالعه آبها در زیر زمین است که در مقابل آن علم مطالعه آب در سطح زمین که هیدرولوژی آبهای سطحی گفته می‌شود قرار دارد. غالبا دو واژه ژئوهیدرولوژی و هیدروژئولوژی باهم اشتباه می‌شوند. اما در اولی تکیه بر هیدرولوژی و در دومی تکیه بر زمین شناسی می‌باشد. در فارسی برای مطالعه آب در زیر زمین از واژه هیدروژئولوژی استفاده می‌شود.

12 – هیدروگرافی (Hydrography )

علم مطالعه وضعیت و خصوصیات فیزیکی آب بخصوص در رابطه با مسائل کشتیرانی را هیدروگرافی گویند. مطالعه جزر و مد در دریاهای آزاد و نوسانات سطح آب و نیز موج شناسی در قلمرو این علم قرار دارد.

13 – ژئوپلیتیک (جغرافیای سیاسی )

این علم به مطالعه کنش متقابل جغرافیا و سیاست می‌پردازد.

14 – آب مجازی یا آب پنهان

اصطلاح آب مجازی، اولين بار در دهه 90 ميلادي توسط تونی آلن به عنوان مجموع آ ب مصرف شده براي توليد مقدار معيني از محصول اعم از كالا، فر آورده‌های كشاورزي يا حتي خدمات، آب مجازی تعریف گردید. براي مثال، براي توليد يك كيلو گرم گندم به طور متوسط 1300 ليتر آب مورد نياز است، كه آن را آب مجازي مي نامند. به عبارت ديگر، مقدار آب مجازي معادل جمع كل آب مصرف شده در مراحل مختلف زنجيره توليد، از لحظه شروع تا پايان مي باشد.

آرجن هوکسترا در سال 2003 آب مجازی را کاملتر تعریف کرد و گفت که آب مجازی جمع کل آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول ( کالا ) با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمان تولید و راندمان است.

بر اساس تعريف اخير، شرایط اقليمي، مكان و زمان توليد، مديريت و برنامه ریزی، فرهنگ و عادات مردم در ميزان آب مجازي مؤثر مي باشد، و قطعا مقدار آن در مورد يك محصول در مناطق مختلف متفاوت خواهد بود. براي محاسبه مقدار آب مجازي محصولات كشاورزي، صنعتي و غيره، لازم است كليه منابع آبی كه به صورت مستقيم يا غيرمستقيم اعم از باران، آب سطحي يا آب زيرزميني که در توليد محصول مؤثر بوده‌اند را در محاسبات مورد توجه قرار داد.

باتوجه به توضيحات فوق مي توان از رابطه زيربراي محاسبه آب مجازي استفاده كرد.( احسانی و همکاران، 1387: 2 )

كل حجم آب مورد نياز براي توليد محصول كل =        آب مجازي

محصول توليد شده

تفاوت آب مجازی با بهره وری آب

بهره وري آب مقدار محصول توليد شده از واحد حجم آب مي باشد و واحد آن معمولا كيلوگرم بر مترمكعب تعريف مي شود، در صورتیکه آب مجازي، مقدار آب مصرف شده براي توليد مقدار معيني محصول است و واحد آن ليتر بر كيلوگرم یا مترمكعب بر كيلوگرم است. بهر ه وري تأكيد بر مقدار توليد از آب و در آب مجازي بر عكس، تأكيد بر مقدار آب مصرف شده در توليد محصول است. بنابراين با افزايش بهر ه وري آب، مقدار آب مجازي در محصول يا كالاي موردنظركاهش خواهد يافت وبرعکس باکاهش بهره وری مقدارآب مجازی افزایش خواهد یافت.( همان منبع: 3 )

شکل شماره 1- رابطه بین آب مجازی و بهره وری، مأخذ: همان منبع:3

15 – رد پای آب (Water footprint)

ردپای آب شخص، جامعه یا کشور، مقدار کل آب شیرینی است که برای تولید کالاها یا خدمات مصرف می‌شود.

طبق تعریف انجمن تخصصی مهندسی علوم آب، ردپای آب يك كشور، عبارت از مجموع حجم آب مصرف شده به صورت مستقيم يا غير مستقيم توسط ساكنان آن كشور براي شرب، بهداشت، توليد محصولات، ارايه خدمات و غيره طي مدت معين (مثلا يك سال) مي باشد. آبرانه يك كشور از دو جزء ردپای آب داخلي و ردپای آب خارجي تشکیل شده است.

ردپای آب داخلي شامل مصرف منابع آب داخلي يك كشور، براي توليد محصولات و خدمات مورد نياز ساكنان همان كشور مي باشد و مقدار آن برابر با مجموع حجم آب مصرف شده از منابع آب داخلي، منهاي حجم آب مجازي صادر شده به خارج از كشوراست.

ردپای آب خارجي يك كشور عبارت است از حجم آب مصرف شده براي توليد كالا و ارايه خدمات در كشور مبدأ و استفاده از آن محصولات يا خدمات در كشور مقصد طي فرآيند صادرات و واردات بوده و مقدار آن معادل حجم آب مجازي وارد شده به كشور منهاي حجم آب مجازي صادر شده به ساير كشورها است.

ردپای آب داخلي و ردپای آب خارجي شامل استفاده از آب آبي (آب هاي سطحي و زيرزميني) و استفاده از آب سبز (رطوبت ذخيره شده در خاك) است.

آب مجازي، تنها مفهومی بود که بیان کننده محتواي آب عمدتا محصولات کشاورزی بوده و ابعادي از قبیل زمان و مکان و نحوه مصرف این آب را شامل نمی‌شد، اما ردپاي آب مفهومی مشابه و گسترده تر از آب مجازي است، چرا که این مفهوم ابعاد مکانی و زمانی را به مفهوم آب مجازي می‌افزاید. بنابراین ارتباطی میان فرموله کردن سیاست گذاري‌ها و ارزیابی اثرات آن به حساب می‌آید. در واقع مفهوم ردپاي آب در مقیاس یک محصول همان مفهوم آب مجازي را تداعی می‌کند اما در مقیاس هاي بزرگتر، از آب مجازي به عنوان ابزاري براي محاسبه استفاده می‌کند.

16 – آب قابل برنامه ریزی

در سند آمایش سرزمین،آب قابل برنامه ریزی، مقدار کل منابع آب تجدیدپذیر در حوضه آبریز، براساس شرایط هيدرولوژیکی وتوسعه زیرساخت ها، پس از کنارگذاشتن آب براي محيط زیست است،که قابليت بهره برداري براي مصارف مختلف در قالب منابع آب سطحی، زیرزمينی و غيرمتعارف را دارد.

17– آلودگی آب

بر اساس نظر سازمان بهداشت جهاني، وجود هر نوع ماده اي از قبيل گازها، ذرات معلق، مواد شيميايي يا بيولوژيكي در آب كه تاثير نامطلوب بر سلامت موجودات زنده بگذارد ومانع استفاده مطلوب از آن شود را آلودگي آب گويند.

طبق دانشنامه رشد،آلودگی آب عبارت است از: افزایش مقدرا هر معرف اعم از شیمیایی، فیزیکی یا بیولوژیکی که موجب تغییر خواص و نقش اساسی آن در مصارف ویژه‌اش شود.

طبق آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب 1373، آلودگی، تغییر مواد محلول یا معلق یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی آب در حدی که آن را برای مصرفی که برای آن مقرر است، مضر یا غیر مفید سازد.

18 – آب سبز

اصطلاح آب سبز در سال 1990 میلادی بوسیله مالین فالکن مارک تعریف شد و آن عبارت است از آبی که بصورت رطوبت در خاک ذخیره شده است و مورد استفاده گیاهان بخصوص در اراضی دیم قرار می‌گیرد. مقدار آب سبزی که گیاه برای رشد و نمو مصرف نموده و در بافت گیاه ذخیره یا طی فرآیند تعرق از دست می‌دهد به عنوان آب سبز مجازی شناخته می‌شود.

19 – آب آبی

آب‌های رودخانه ها، دریاچه ها، آب‌های موجود در مخازن سدها و سایر آب‌های سطحی و همچنین آب‌های زیرزمینی را آب‌های آبی می‌گویند. حجم آبی که از این نوع آب‌ها برای تولید کالا‌ها و خدمات بصورت مستقیم و غیر مستقیم استفاده می‌شود، به عنوان آب مجازی تعریف می‌گردد.چرخه تبدیل نزولات جوی به آب سبز و آبی در نمودار زیر نشان داده شده است.